Легенды и сказания Глущины
 

В сборнике "Магілёўшчына. Назвы населенных пунктаў паводле легендаў і паданняў". (Мінск. Беларусь. 2002), который составил доктор филологических наук Алексей Ненадовец, приведены легенды и сказания о 118 населенных пунктах Могилевской области. Среди них - легенды о Глуске, Баянове, Бабирове, Калюге, Новоандреевке (Адели) и Пятенке.

И. Кирин

ГЛУСК

Жыў тут даўно багаты князь, i быў у яго сын, якога вельмi шкадаваў i бярог. Жонка памерла, а другую ён сабе i не шукаў, бо не мог уявiць на яе месцы iншую жанчыну. Самотны чалавек — гэта, ведама, замкнуты чалавек, ён лiшняга слова не скажа. Вось i гэты валадар быў такiм. Едзе, бывала, у сядле цэлы дзень — нiводнага слова не прамовiць. Дружыннiкi здзiўлялiся, як жывы чалавек так можа вытрымаць, а стары ваявода, якi заўсёды з валадаром быў, тлумачыў маладым воям:

–        Не зведалi вы яшчэ таго, хлопчыкi, што князю нашаму давялося... Не зведалi...

–        А што ужо там такое?

–        Жыццё у яго, хлопцы, не склалася...

Ведалi дружыннiкi, што не пра ўсё можна у ваяводы дапытвацца, таму маўчалi, чакалi, калi ён сам разгаворыцца. Вось неяк вечарам сядзелi усе ля вогнiшча, i ваявода паведаў iм сумную гiсторыю.

–        Калi валадар пачаў кахацца з будучай жонкай, то ягоныя бацькi супраць былi, каб у iхнюю хату браў.

–        Чаму? — не ўтрымаўся нехта з дружыннiкаў.

–        Бо не з надта заможнай сям'i дзяўчына была. А князь жа, ведама, з княжацкай, ды яшчэ i з якой багатай... Ва ўсiм краi другой такой не было i няма... Вось бацькi i заўпарцiлiся.

–        Мы думалi, што толькi у бедных сем'ях такое здараецца цi у якiх там рамеснiкаў, а тут i у княжацкай... А што ж далей было? Неяк жа яны сышлiся?

–        Ды князь наш, тады яшчэ зусiм малады, сказаў свайму бацьку, што калi той не дазволiць гэтую дзяўчыну ўзяць яму за жонку, то ён сыдзе у манастыр...

–        Ну i што стары князь?

–        Доўга яны не маглi дайсцi да ладу. У князя былi яшчэ дзецi, а наш валадар быў малодшы. Вырашыў тады гаспадар сабраць усю сям'ю i параiцца. Паселi усе, i ён запытаўся, што яны думаюць адносна такога вяселля? Мацi горка заплакала, слова не магла прамовiць, дочкi у адзiн голас былi за тое, каб брат сам выбiраў сабе жонку, адзiн з сыноў быў супраць, але самы старэйшы сын, якому князь збiраўся неўзабаве перадаць усе справы у княстве, прамовiў, сурова ссунуўшы бровы: «Сэрцу, тата, не загадаеш... Ды, вiдаць, тут такая справа, што i загадваць не трэба, кожны павiнен выбiраць сам, на ўсё жыццё... I не багацце тут самае галоўнае...» Усе загаманiлi у падтрымку мудрых слоў, i валадар расцвiў ва ўсмешцы: «Малайцы, дзеткi... Я спецыяльна вырашыў на ваш суд вынесцi, бо i мне не надта карцела прымушаць свайго сына жанiцца на багатай ды нялюбай... Але як вы сказалi, дык мне i адразу палягчэла...» Так i ажанiлi нашага валадара на той дзяўчыне, якую ён кахаў.

Полымя пацiху зацiхала, i дружыннiкi нiбы раздумвалi, цi падкiдваць яшчэ голле, цi ужо закручвацца у плашчы i спаць, ды нечаканае пытанне аднаго з вояў прымусiла ўсiх абудзiцца:

–        А што ж потым здарылася?

Ваявода пацiху выпрастаў ногi, лежачы на правым баку, i задуменна прамовiў:

–        Каб жа, чалавеча, ведаў, дзе што цябе чакае, дык i абышоў бы, неяк сябе цi сваiх родных перасцярог бы, а так прэшся напрасткi... Потым за ўсё даводзiцца плацiць, i, часам, вельмi дарагой цаной. Так i тут здарылася...

–        Вiдаць, нехта дапамог князёўне на той свет адправiцца?

–        Не без гэтага, хлопцы.

–        То раскажыце, калi не сакрэт.

–        Якi там сакрэт? Звычайнае людское гора. Яно ж не выбiрае, багаты ты цi бедны; уваб'ецца, i пакуль сваю справу не зробiць, то не адчэпiцца...

Значыцца, калi князь ажанiўся, то ўсё у iх пайшло па-добраму. Бацька даў свой сталец, i зажылi мiрна ды спакойна. Жонка сына нашаму гаспадару нарадзiла. Задаволены ён быў — першы, ды адразу i сын. Але ж i зло не драмала...

Сын падрастаў, ужо, вiдаць, гадоў сем яму было, калi бяда здарылася. Аднаго разу жонка таго самага брата, якi быў супраць вяселля нашага князя, запрасiла у госцi князёўну. Каля тыдня гасцявала у суседнiм горадзе, дзе сядзеў на пасадзе той самы брат, наша князёўна. Прыехала дамоў i ўсё расказвала, як ласкава i хораша яе там сустракалi, нарадавацца не магла, што тыя перайначылi свае адносiны да яе. Князю таксама прыемна было слухаць.

Недзе праз месяц, а можа крыху болей, жанчына пачала скардзiцца пакаёўцы, што у яе увесь час кружыцца галава. Таемна ад князя, бо князёўна нiчога не казала яму пра сваю хваробу, пачалi клiкаць усялякiх лекараў, але тыя толькi рукамi разводзiлi — не ведалi такой хваробы. Прапаноўвалi папiць адвараў з засушаных зёлак i кветачак, але ўсё было дарма.

У князя спраў, як i заўсёды, было многа, таму калi i вяртаўся дамоў, дык першай справай бег на сына паглядзець, з тым пажартаваць-пасмяяцца, а з князёўнай пера-кiдваўся парай-другой слоў i засынаў, каб з ранiцы зноў некуды кiраваць. Жонка аблiвалася гарачымi слязьмi, ведала, што днi яе ужо палiчаныя i што неўзабаве прыйдзецца пакiнуць белы свет, ды нiчога не гаварыла.

Аднаго разу валадар прыехаў дамоў, i дружыннiкi з аховы замка паведамiлi, што за час яго адсутнасцi здарылася бяда. Той узвiўся, падумаў, мабыць, што з сынам.

–        Не з iм, — узяў на сябе смеласць стары сотнiк, — з князёўнай, княжа...

Паляцеў валадар у пакой да жонкi. Як убачыў яе, дык адразу заўважыў, якая яна зжаўцелая ўся, знясiленая. Жанчына ляжала на ложку i спрабавала ўсмiхнуцца, але усмешка не атрымалася.

–        Што з та бою?

–        Нiчога, нiчога, — заспяшалася князёўна, — нiчога страшнага не здарылася... Тэта я так, крыху захварэла... Пройдзе, ты не перажывай...

–        Раскажы, што тэта з табой здарылася?

–        Нейкая хвароба прычапiлася, i сама не ведаю, адкуль... Адчуваю, што з кожным днём усе горш i горш становiцца...

–        I даўно гэта доўжыцца?

–        Ды ужо з месяц...

–        Чаму ж мне адразу не сказала?

–        Думала, што само пройдзе, не хацела цябе адрываць ад спраў...

–        Справы нiколi не кончацца, колькi iх не рашай... Трэба ж знахароў паклiкаць...

–        Клiкалi ужо...

–        Iх клiкалi, а мне нiчога не казалi...

–        На лепшае спадзявалiся...

–        На лепшае... А вось што маем...

–        Так... Нiхто нават не сказаў, якая у мяне хвароба i адкуль узялася...

–        Але ж аднекуль яна узялася?..

Валадар задумаўся. Князёўна таксама маўчала, толькi цяжка дыхала. Так яны сядзелi, дакладней, ён сядзеў, а яна ляжала даволi доўга. Потым жанчына загаварыла:

–        Ведаеш што, мужу... Калi памру, то пахавай мяне на пагорачку, там, дзе бярозкi купкай сядзяць... Я там вельмi любiла сядзець i адпачываць... Некаторыя з дрэўцаў нават сама садзiла...

–        Сама?

–        Цябе не было дома... Ты ж увесь час то у паходах, то у справах, а я з сыночкам iх i садзiла...

–        Ты беражы сiлы, нiчога не гавары. У мяне ёсць адзiн варажбiт, зараз я за iм самых хуткiх вершнiкаў пашлю. Ён далекавата жыве, але да заўтрашняга полудня яго прывязуць. Той чалавек усю праўду скажа...

–        А можа, не трэба?

–        Як не трэба?

–        Здаецца, мне ужо нiчога не дапаможа...

–        Мала што здаецца... Пачакай, я зараз...

Князь хуценька выскачыў за дзверы, а хвiлiн праз колькi таропка зацокалi капыты i панеслiся некуды вершнiкi.

–        Вось ужо i паехалi, — прамовiў князь, калi вярнуўся у святлiцу.

Жанчына ляжала i маўчала, было вiдаць, што цяжка давалiся ей словы, што i гаварыць яна ужо не магла.

–        Ты толькi за сынам глядзi, мужу... За бацьку i за мяне яму застанешся...

–        Перастань... Усе добра будзе...

–        Iдзi, чалавеча, адпачывай. Натамiуся ж ты...

–        Добра, тут дзе прыхiлюся i падрамлю, я да гэтага звычны...

Глянула сонца на свет белы, а ужо вершнiкi назад вяр-таюцца — прывезлi старога вешчуна. Сам князь не думаў, што яны гэтак хутка акiнуцца. Нахiлiўся той да валадара i запытаўся пацiху:

–        Што здарылася, княжа? Чаго ажно за мной паслаў?

–        Бяда-гора у мяне, старэча... Жонка ляжыць, не ўстае... Дапамажы... Я ведаю, што ты амаль мёртвых да жыцця вяртаеш... Прасi, што хочаш...

–        Не трэба, княжа... Ты ж ведаеш, што людзям я заўсёды толькi за так дапамагаю... Вядзi, пакажы хворую...

Павялi вешчуна у пакоi. Доўга стаяў i ўглядаўся ён у твар жанчыны, пацiху нешта распытваў, шаптаў, дакранаўся да рукi, а потым гэтак жа цiха павярнуўся i адышоў.

–        Ну? — кiнуўся да яго валадар.

–        Нiчога не магу зрабiць, нiчым не здолею дапамагчы. Атруцiлi тваю жонку, княжа...

–        Атруцiлi?

–        Так... Падсыпалi ей атруты, якая вельмi марудна, але безадказна дзейнiчае... Iдзi развiтвайся, бо зусiм хутка яе не стане...

–        Але хто? Дзе?

–        Трэба прыгадаць, дзе князёўна была апошнiм часам...

–        А у якi прамежак часу?

–        Месяцы паўтара-два, не болей.

Так i памерла князёўна. Валадар зразумеў, хто звёў ягоную жонку з белага свету, i пайшоў вайной на свайго брата. Ён паланiў ягоныя землi, жонку-гадаўку, якая нявiнную душу атруцiла, на асiне загадаў павесiць, а брат уцёк... Невядома, дзе скончыўся ягоны жыццёвы шлях...

–        Вось яно як бывае, — выдыхнуў нехта з дружыннiкаў.

–        Злых людзей заўсёды хапала, а зайздросных яшчэ болей было...

Некаторыя маўчалi, а самы малады вой пацягнуўся i цiха сказаў:

–        Зараз паспаць бы...

–        Не давядзецца, хлопча, бо ужо зоркi патухаюць.

Потым нехта задумлiва прагаварыў:

–        Ваявода, а чаго мы зараз па гэтых лясах блукаем? Не падобна ж на тое, што за ворагамi ганяемся, i не на паляванне выбралiся...

–        Бачыш ты, якi назiральны. А табе не ўсё роўна?

–        У мяне жыццё вайсковае. Нельга казаць — i не трэба...

–        Чаму ж нельга, скажу. Князь, той не скажа, зусiм нiбы анямеў... Тыдзень назад ягоны сын на паляванне з сябрамi паехаў i не вярнуўся. Тыя назад праз тры днi прыехалi, казалi, што ўсё наваколле абшукалi, але яго не знайшлi. Таму мы i кружым зараз па гэтых непралазных лясах...

Тыднi тры не вылазiлi з пушчы князь i дружыннiкi, ужо ледзьве на нагах трымалiся. Нарэшце сам валадар прамовiў:

–        Усе, вяртаемся... Няма яго сярод жывых...

Але пад вечар, калi вырашылi заначаваць пад разгалiстым дубам, самы малады з дружыннiкаў прамовiў:

–        Княжа, дым...

Усе пачалi ўглядацца ды ўнюхвацца, але нiчога не заўважылi.

–        А ну, вядзi! — загадаў князь вою.

I што ж вы думаеце? Выбiлiся на невялiчкую вёсачку, можа, хат пяць цi шэсць. Як убачылi iх тыя людзi, то адразу падбеглi да старога ваяводы, вiдаць, падумалi, што ён тут за старэйшага.

–        У нас ваш чалавек... У нас ляжыць...

–        А чаго ён у вас?

–        Зубр яго моцна патаптаў...

–        Вядзiце!

Завялi князя у хацiнку, i там на звярыных шкурах ён убачыў сына, якi ўсмiхаўся.

–        А я ужо, сынку, думаў...

–        Жывы я, тата, жывы... I яшчэ...

–        Што яшчэ?

–        Жонку сабе знайшоў тут. Яна мяне выратавала — знайшла i вылечыла... Каб не яна... Глядзi, якая прыгажуня...

Павярнуўся князь i ажно сумеўся — даўно такой прыгажосцi не бачыў.

–        Яе у жонкi вазьму...

–        Твая справа... Але ж тут i глуш...

–        А я тут жыць застануся...

Так i пайшло тое паселiшча ад слова «глуш». Паступова назва змянiлася i стала — Глуск.

Магілёўшчына. Назвы населенных пунктаў паводле легендаў і паданняў. Мінск. Беларусь. 2002


БАЯНАВА

Жыў у нашай вёсцы некалi адзiн чалавек па мянушцы Баюн. Атрымаў ён яе таму, што вельмi любiу пабаяць ды параспавядаць людзям пра тое, што мела месца у жыццi, а то i пра тое, што нiколi не мела.

Мне мой дзед пра таго Баюна многа апавядаў, але запомнiўся толькi адзiн расказ пра выпадак, якi нiбыта з самiм Фёдарам цi пры яго ўдзеле здарыўся.

Было гэта ўлетку. Надвор'е стаяла цёплае, дажджоў не было, якраз свята святога Макавея мiнула. Людзi, ведама ж, хапалiся зрабiць як мага болей, а ўся работа тады у асноўным была звязана з сенам. Хто паспяваў накошваць ды зграбаць да Макавея, той потым жывёлу ўсю зiму кармiў, нiякiх цяжкасцей не меў, а хто, рот разявiўшы, прапускаў патрэбны тэрмiн, дык потым гараваў. Фёдар звычайна працаваць не спяшаўся, ён найболей языком шчыраваў. Таму ягоная жонка пастаянна прасiла:

–        Мужчынкi, вы ж майго гультая не акiдайце, бярыце з сабой... Тады i я з сенам буду... Таго, што ён сам накосiць i награбе, i на казу не хопiць, не тое што на увесь статак...

А сена трэба было нямала, бо тады жывёлы трымалi у кожным двары памногу. Пагаджалiся сяляне, бо, з аднаго боку, разумелi, як цяжка жанчыне за гаспадара быць, а з другога — i iм намнога весялей было працаваць з такiм балбатуном, якiм быў Фёдар.

А тады трава на поплаве вырасла надта добрая. Пайшлi суседзi i скасiлi яе. Выгачылi пад самы каранёк, i такi луг раўнюткi стаў, што хоць ты стой ды любуйся iм. Накасiлi многа. Сонейка добра траву выграла, высушыла, i настала часiна зграбаць. Сабралiся вечарам мужчыны i вырашылi, што перш пойдуць жанчыны з дзяўчатамi ды пару сялян, а потым ужо астатнiя паедуць на калёсах, каб адразу сена на вазы складваць i дамоў вазiць.

Разышлiся позна, а ўсталi з сонцам. Выйшлi на луг i давай сена грэбцi, а каб яно яшчэ крыху на ветрыку прывяла, то яго спачатку у валы зграбалi, варочалi, а ужо потым клалi у копы. Справа рабiлася хутка, бо нiхто ж не стаяў. Свяцiла сонейка, нiбы пад заказ, павейваў лёгкi ветрык, адным словам — надвор'е для такога занятку стаяла выдатнае.

Час ляцеў непрыкметна. Неўзабаве прыехалi коньмi астатнiя i ўхапiлiся складаць сена на вазы. Усе працавалi шчыра, без перадыху. Толькi тады, калi наладавалi амаль усе вазы сенам i забралi добрую палову, Фёдар выгукнуў:

–        Цi не час, браткi, i па люлечцы выкурыць?

Нiхто не быў супраць, бо усе добра змарылiся i хацелася хоць крыху адпачыць.

–        А цi не раскажаш ты нам, Фёдар, што-небудзь цiкавае?

–        Чаму ж не, вось толькi краменьчык свой недзе згубiў, нiяк не магу люльку распалiць...

–        Дык хадзi блiжэй, мы табе краменьчык дамо.

Утыркнуў ён вiлы у зямлю i падышоў да мужчын ды баб, якiя дружна паселi у халадку ля  воза. Толькi пачаў выкрасаць агеньчык, як нехта з жанчын раптоўна ўскрыкнуў:

–        Ой, глядзiце, што ж гэта адбываецца?!

Усе павярнулiся туды, куды яна паказвала, i раты паразяўлялi ад нечаканасцi: з захаду чорная хмара, нiбы клубок, якi котка падганяе, кацiлася прама на iх. Кінулiся людзi да сена: хто спяшаўся у копы класцi, хто на вазы кiдаць. Бачыце, складзенае не так прамакае, i яго потым легка прасушыць. Але як нi рвалiся, як нi спяшалiся — не паспелi, бо хмара завалакла ўсё неба. Мала гэтага, нечакана ўсхадзiўся вiхор, i такi моцны, што падняў пару коп угару i давай там церушыць. Хто са страху пападаў на зямлю, а хто кiнуўся ўцякаць. Разгубiлiся, ведама, ды i вiхор страшэннай сiлы быў. Гэткае ж не кожны дзень вяскоўцам даводзiлася бачыць. Толькi Фёдар застаўся на месцы. Яму крычалi, каб уцякаў, але не тут-та было. Баюн нешта выхапiў з-за пояса i, злаўчыўшыся, кiнуў у чорную вiхурную хмару, што круцiлася над яго галавой. I ў адзiн момант усе зацiхла, толькi сена павольна асядала, як той дарожны пыл, на кустоўе ды на луг. Людзi ашаломлена пазiралi вакол сябе. Апала сена, паказалася сонейка i засвяцiла па-ранейшаму. Зiрнулi на неба, а там — чыста-чыста. Усе кiнулiся да Баюна:

–        Ну ты i смелы!

–        А вы думалi, што я толькi языком магу мянцiць? Дапамажыце лепей. Здаецца, я ведзьмака забiў, якi над намi кружыўся.

Перапоўзалi людзi амаль увесь луг — нiдзе нажа не было. Потым адна жанчына заўважыла яго у купiне i паклiкала:

–        Фёдар, вось ён...

Памкнулiся было туды, але Баюн перасцярог:

–        Не спяшайцеся, спачатку я сам усе праверу, а потым ужо i вы падыходзьце...

Агледзеў усе i паклiкаў аднавяскоўцаў:

–        Хадзiце сюды, не бойцеся.

Падышлi, а там здаравенны вужака ляжаў, нажом вострым наскрозь праткнуты.

Вось якi той Фёдар Баюн быў вясёлы i адважны чалавек. Ад яго i вёску назвалі — Баюнова, а пазней стала Баянава.

Магілёўшчына. Назвы населенных пунктаў паводле легендаў і паданняў. Мінск. Беларусь. 2002

 

БАЯНАВА, веска у Клятнянскiм сельсавеце. Вядома з XVIII ст. У 1790 г. 11 двароў, прыватная ўласнасць. 3 1793 г. у складзе Расiйскай iмперыi. У XIX ст. належала Быкоўскiм, цэнтр маёнтка Бабруйскага павета. У 1897 г. 32 двары, 183 жыхары. Побач быў аднайменны маёнтак, 2 двары, 15 жыхароў, вадзяны млын, заезны двор. У 1916 г. адкрыта аднакласная школа, у вёсцы у гэты час было 35 двароў, 206 жыхароў, у маёнтку 22 жыхары. У 1917 г. у вёсцы 38 двароў, 224 жыхары, у маёнтку 16 жыхароў.

У 1922 г. адкрыта школа, для якой быў выдзелены нацыяналiзаваны памешчыцкi будынак. У 1924 г. створана мелiярацыйнае таварыства. У 1926 г. веска, 51 двор, 262 жыхары, i пасёлак, 4 двары, 27 жыхароў. У 1931 г. арганiзаваны калгас «Чырвоны маяк», якi у 1932 г. аб'ядноўваў 52 гаспадаркi, а у 1937 г. меў 1118 га сельскагаспадарчых угоддзяў, аб'ядноўваў 84 гаспадаркi.

У 1942-1943 гг. гiтлераўцы загубілі 35 жыхароў. Каля вёскi партызаны у 1942 г. падарвалi мост цераз раку.

У 1996 г. 58 двароў, 100 жыхароў, у складзе калгаса «Радзiма».

"Памяць. Глускі раён”. Мінск, Белта, 1999