В сборнике "Магілёўшчына. Назвы населенных пунктаў паводле легендаў і паданняў". (Мінск. Беларусь. 2002), который составил доктор филологических наук Алексей Ненадовец, приведены легенды и сказания о 118 населенных пунктах Могилевской области. Среди них - легенды о Глуске, Баянове, Бабирове, Калюге, Новоандреевке (Адели) и Пятенке.
И. Кирин
Жыў тут даўно багаты князь, i быў у яго сын, якога вельмi шкадаваў i бярог. Жонка памерла, а другую ён сабе i не шукаў, бо не мог уявiць на яе месцы iншую жанчыну. Самотны чалавек — гэта, ведама, замкнуты чалавек, ён лiшняга слова не скажа. Вось i гэты валадар быў такiм. Едзе, бывала, у сядле цэлы дзень — нiводнага слова не прамовiць. Дружыннiкi здзiўлялiся, як жывы чалавек так можа вытрымаць, а стары ваявода, якi заўсёды з валадаром быў, тлумачыў маладым воям:
– Не зведалi вы яшчэ таго, хлопчыкi, што князю нашаму давялося... Не зведалi...
– А што ужо там такое?
– Жыццё у яго, хлопцы, не склалася...
Ведалi дружыннiкi, што не пра ўсё можна у ваяводы дапытвацца, таму маўчалi, чакалi, калi ён сам разгаворыцца. Вось неяк вечарам сядзелi усе ля вогнiшча, i ваявода паведаў iм сумную гiсторыю.
– Калi валадар пачаў кахацца з будучай жонкай, то ягоныя бацькi супраць былi, каб у iхнюю хату браў.
– Чаму? — не ўтрымаўся нехта з дружыннiкаў.
– Бо не з надта заможнай сям'i дзяўчына была. А князь жа, ведама, з княжацкай, ды яшчэ i з якой багатай... Ва ўсiм краi другой такой не было i няма... Вось бацькi i заўпарцiлiся.
– Мы думалi, што толькi у бедных сем'ях такое здараецца цi у якiх там рамеснiкаў, а тут i у княжацкай... А што ж далей было? Неяк жа яны сышлiся?
– Ды князь наш, тады яшчэ зусiм малады, сказаў свайму бацьку, што калi той не дазволiць гэтую дзяўчыну ўзяць яму за жонку, то ён сыдзе у манастыр...
– Ну i што стары князь?
– Доўга яны не маглi дайсцi да ладу. У князя былi яшчэ дзецi, а наш валадар быў малодшы. Вырашыў тады гаспадар сабраць усю сям'ю i параiцца. Паселi усе, i ён запытаўся, што яны думаюць адносна такога вяселля? Мацi горка заплакала, слова не магла прамовiць, дочкi у адзiн голас былi за тое, каб брат сам выбiраў сабе жонку, адзiн з сыноў быў супраць, але самы старэйшы сын, якому князь збiраўся неўзабаве перадаць усе справы у княстве, прамовiў, сурова ссунуўшы бровы: «Сэрцу, тата, не загадаеш... Ды, вiдаць, тут такая справа, што i загадваць не трэба, кожны павiнен выбiраць сам, на ўсё жыццё... I не багацце тут самае галоўнае...» Усе загаманiлi у падтрымку мудрых слоў, i валадар расцвiў ва ўсмешцы: «Малайцы, дзеткi... Я спецыяльна вырашыў на ваш суд вынесцi, бо i мне не надта карцела прымушаць свайго сына жанiцца на багатай ды нялюбай... Але як вы сказалi, дык мне i адразу палягчэла...» Так i ажанiлi нашага валадара на той дзяўчыне, якую ён кахаў.
Полымя пацiху зацiхала, i дружыннiкi нiбы раздумвалi, цi падкiдваць яшчэ голле, цi ужо закручвацца у плашчы i спаць, ды нечаканае пытанне аднаго з вояў прымусiла ўсiх абудзiцца:
– А што ж потым здарылася?
Ваявода пацiху выпрастаў ногi, лежачы на правым баку, i задуменна прамовiў:
– Каб жа, чалавеча, ведаў, дзе што цябе чакае, дык i абышоў бы, неяк сябе цi сваiх родных перасцярог бы, а так прэшся напрасткi... Потым за ўсё даводзiцца плацiць, i, часам, вельмi дарагой цаной. Так i тут здарылася...
– Вiдаць, нехта дапамог князёўне на той свет адправiцца?
– Не без гэтага, хлопцы.
– То раскажыце, калi не сакрэт.
– Якi там сакрэт? Звычайнае людское гора. Яно ж не выбiрае, багаты ты цi бедны; уваб'ецца, i пакуль сваю справу не зробiць, то не адчэпiцца...
Значыцца, калi князь ажанiўся, то ўсё у iх пайшло па-добраму. Бацька даў свой сталец, i зажылi мiрна ды спакойна. Жонка сына нашаму гаспадару нарадзiла. Задаволены ён быў — першы, ды адразу i сын. Але ж i зло не драмала...
Сын падрастаў, ужо, вiдаць, гадоў сем яму было, калi бяда здарылася. Аднаго разу жонка таго самага брата, якi быў супраць вяселля нашага князя, запрасiла у госцi князёўну. Каля тыдня гасцявала у суседнiм горадзе, дзе сядзеў на пасадзе той самы брат, наша князёўна. Прыехала дамоў i ўсё расказвала, як ласкава i хораша яе там сустракалi, нарадавацца не магла, што тыя перайначылi свае адносiны да яе. Князю таксама прыемна было слухаць.
Недзе праз месяц, а можа крыху болей, жанчына пачала скардзiцца пакаёўцы, што у яе увесь час кружыцца галава. Таемна ад князя, бо князёўна нiчога не казала яму пра сваю хваробу, пачалi клiкаць усялякiх лекараў, але тыя толькi рукамi разводзiлi — не ведалi такой хваробы. Прапаноўвалi папiць адвараў з засушаных зёлак i кветачак, але ўсё было дарма.
У князя спраў, як i заўсёды, было многа, таму калi i вяртаўся дамоў, дык першай справай бег на сына паглядзець, з тым пажартаваць-пасмяяцца, а з князёўнай пера-кiдваўся парай-другой слоў i засынаў, каб з ранiцы зноў некуды кiраваць. Жонка аблiвалася гарачымi слязьмi, ведала, што днi яе ужо палiчаныя i што неўзабаве прыйдзецца пакiнуць белы свет, ды нiчога не гаварыла.
Аднаго разу валадар прыехаў дамоў, i дружыннiкi з аховы замка паведамiлi, што за час яго адсутнасцi здарылася бяда. Той узвiўся, падумаў, мабыць, што з сынам.
– Не з iм, — узяў на сябе смеласць стары сотнiк, — з князёўнай, княжа...
Паляцеў валадар у пакой да жонкi. Як убачыў яе, дык адразу заўважыў, якая яна зжаўцелая ўся, знясiленая. Жанчына ляжала на ложку i спрабавала ўсмiхнуцца, але усмешка не атрымалася.
– Што з та бою?
– Нiчога, нiчога, — заспяшалася князёўна, — нiчога страшнага не здарылася... Тэта я так, крыху захварэла... Пройдзе, ты не перажывай...
– Раскажы, што тэта з табой здарылася?
– Нейкая хвароба прычапiлася, i сама не ведаю, адкуль... Адчуваю, што з кожным днём усе горш i горш становiцца...
– I даўно гэта доўжыцца?
– Ды ужо з месяц...
– Чаму ж мне адразу не сказала?
– Думала, што само пройдзе, не хацела цябе адрываць ад спраў...
– Справы нiколi не кончацца, колькi iх не рашай... Трэба ж знахароў паклiкаць...
– Клiкалi ужо...
– Iх клiкалi, а мне нiчога не казалi...
– На лепшае спадзявалiся...
– На лепшае... А вось што маем...
– Так... Нiхто нават не сказаў, якая у мяне хвароба i адкуль узялася...
– Але ж аднекуль яна узялася?..
Валадар задумаўся. Князёўна таксама маўчала, толькi цяжка дыхала. Так яны сядзелi, дакладней, ён сядзеў, а яна ляжала даволi доўга. Потым жанчына загаварыла:
– Ведаеш што, мужу... Калi памру, то пахавай мяне на пагорачку, там, дзе бярозкi купкай сядзяць... Я там вельмi любiла сядзець i адпачываць... Некаторыя з дрэўцаў нават сама садзiла...
– Сама?
– Цябе не было дома... Ты ж увесь час то у паходах, то у справах, а я з сыночкам iх i садзiла...
– Ты беражы сiлы, нiчога не гавары. У мяне ёсць адзiн варажбiт, зараз я за iм самых хуткiх вершнiкаў пашлю. Ён далекавата жыве, але да заўтрашняга полудня яго прывязуць. Той чалавек усю праўду скажа...
– А можа, не трэба?
– Як не трэба?
– Здаецца, мне ужо нiчога не дапаможа...
– Мала што здаецца... Пачакай, я зараз...
Князь хуценька выскачыў за дзверы, а хвiлiн праз колькi таропка зацокалi капыты i панеслiся некуды вершнiкi.
– Вось ужо i паехалi, — прамовiў князь, калi вярнуўся у святлiцу.
Жанчына ляжала i маўчала, было вiдаць, што цяжка давалiся ей словы, што i гаварыць яна ужо не магла.
– Ты толькi за сынам глядзi, мужу... За бацьку i за мяне яму застанешся...
– Перастань... Усе добра будзе...
– Iдзi, чалавеча, адпачывай. Натамiуся ж ты...
– Добра, тут дзе прыхiлюся i падрамлю, я да гэтага звычны...
Глянула сонца на свет белы, а ужо вершнiкi назад вяр-таюцца — прывезлi старога вешчуна. Сам князь не думаў, што яны гэтак хутка акiнуцца. Нахiлiўся той да валадара i запытаўся пацiху:
– Што здарылася, княжа? Чаго ажно за мной паслаў?
– Бяда-гора у мяне, старэча... Жонка ляжыць, не ўстае... Дапамажы... Я ведаю, што ты амаль мёртвых да жыцця вяртаеш... Прасi, што хочаш...
– Не трэба, княжа... Ты ж ведаеш, што людзям я заўсёды толькi за так дапамагаю... Вядзi, пакажы хворую...
Павялi вешчуна у пакоi. Доўга стаяў i ўглядаўся ён у твар жанчыны, пацiху нешта распытваў, шаптаў, дакранаўся да рукi, а потым гэтак жа цiха павярнуўся i адышоў.
– Ну? — кiнуўся да яго валадар.
– Нiчога не магу зрабiць, нiчым не здолею дапамагчы. Атруцiлi тваю жонку, княжа...
– Атруцiлi?
– Так... Падсыпалi ей атруты, якая вельмi марудна, але безадказна дзейнiчае... Iдзi развiтвайся, бо зусiм хутка яе не стане...
– Але хто? Дзе?
– Трэба прыгадаць, дзе князёўна была апошнiм часам...
– А у якi прамежак часу?
– Месяцы паўтара-два, не болей.
Так i памерла князёўна. Валадар зразумеў, хто звёў ягоную жонку з белага свету, i пайшоў вайной на свайго брата. Ён паланiў ягоныя землi, жонку-гадаўку, якая нявiнную душу атруцiла, на асiне загадаў павесiць, а брат уцёк... Невядома, дзе скончыўся ягоны жыццёвы шлях...
– Вось яно як бывае, — выдыхнуў нехта з дружыннiкаў.
– Злых людзей заўсёды хапала, а зайздросных яшчэ болей было...
Некаторыя маўчалi, а самы малады вой пацягнуўся i цiха сказаў:
– Зараз паспаць бы...
– Не давядзецца, хлопча, бо ужо зоркi патухаюць.
Потым нехта задумлiва прагаварыў:
– Ваявода, а чаго мы зараз па гэтых лясах блукаем? Не падобна ж на тое, што за ворагамi ганяемся, i не на паляванне выбралiся...
– Бачыш ты, якi назiральны. А табе не ўсё роўна?
– У мяне жыццё вайсковае. Нельга казаць — i не трэба...
– Чаму ж нельга, скажу. Князь, той не скажа, зусiм нiбы анямеў... Тыдзень назад ягоны сын на паляванне з сябрамi паехаў i не вярнуўся. Тыя назад праз тры днi прыехалi, казалi, што ўсё наваколле абшукалi, але яго не знайшлi. Таму мы i кружым зараз па гэтых непралазных лясах...
Тыднi тры не вылазiлi з пушчы князь i дружыннiкi, ужо ледзьве на нагах трымалiся. Нарэшце сам валадар прамовiў:
– Усе, вяртаемся... Няма яго сярод жывых...
Але пад вечар, калi вырашылi заначаваць пад разгалiстым дубам, самы малады з дружыннiкаў прамовiў:
– Княжа, дым...
Усе пачалi ўглядацца ды ўнюхвацца, але нiчога не заўважылi.
– А ну, вядзi! — загадаў князь вою.
I што ж вы думаеце? Выбiлiся на невялiчкую вёсачку, можа, хат пяць цi шэсць. Як убачылi iх тыя людзi, то адразу падбеглi да старога ваяводы, вiдаць, падумалi, што ён тут за старэйшага.
– У нас ваш чалавек... У нас ляжыць...
– А чаго ён у вас?
– Зубр яго моцна патаптаў...
– Вядзiце!
Завялi князя у хацiнку, i там на звярыных шкурах ён убачыў сына, якi ўсмiхаўся.
– А я ужо, сынку, думаў...
– Жывы я, тата, жывы... I яшчэ...
– Што яшчэ?
– Жонку сабе знайшоў тут. Яна мяне выратавала — знайшла i вылечыла... Каб не яна... Глядзi, якая прыгажуня...
Павярнуўся князь i ажно сумеўся — даўно такой прыгажосцi не бачыў.
– Яе у жонкi вазьму...
– Твая справа... Але ж тут i глуш...
– А я тут жыць застануся...
Так i пайшло тое паселiшча ад слова «глуш». Паступова назва змянiлася i стала — Глуск.
Магілёўшчына. Назвы населенных пунктаў паводле легендаў і паданняў. Мінск. Беларусь. 2002
БАЯНАВА
Жыў у нашай вёсцы некалi адзiн чалавек па мянушцы Баюн. Атрымаў ён яе таму, што вельмi любiу пабаяць ды параспавядаць людзям пра тое, што мела месца у жыццi, а то i пра тое, што нiколi не мела.
Мне мой дзед пра таго Баюна многа апавядаў, але запомнiўся толькi адзiн расказ пра выпадак, якi нiбыта з самiм Фёдарам цi пры яго ўдзеле здарыўся.
Было гэта ўлетку. Надвор'е стаяла цёплае, дажджоў не было, якраз свята святога Макавея мiнула. Людзi, ведама ж, хапалiся зрабiць як мага болей, а ўся работа тады у асноўным была звязана з сенам. Хто паспяваў накошваць ды зграбаць да Макавея, той потым жывёлу ўсю зiму кармiў, нiякiх цяжкасцей не меў, а хто, рот разявiўшы, прапускаў патрэбны тэрмiн, дык потым гараваў. Фёдар звычайна працаваць не спяшаўся, ён найболей языком шчыраваў. Таму ягоная жонка пастаянна прасiла:
– Мужчынкi, вы ж майго гультая не акiдайце, бярыце з сабой... Тады i я з сенам буду... Таго, што ён сам накосiць i награбе, i на казу не хопiць, не тое што на увесь статак...
А сена трэба было нямала, бо тады жывёлы трымалi у кожным двары памногу. Пагаджалiся сяляне, бо, з аднаго боку, разумелi, як цяжка жанчыне за гаспадара быць, а з другога — i iм намнога весялей было працаваць з такiм балбатуном, якiм быў Фёдар.
А тады трава на поплаве вырасла надта добрая. Пайшлi суседзi i скасiлi яе. Выгачылi пад самы каранёк, i такi луг раўнюткi стаў, што хоць ты стой ды любуйся iм. Накасiлi многа. Сонейка добра траву выграла, высушыла, i настала часiна зграбаць. Сабралiся вечарам мужчыны i вырашылi, што перш пойдуць жанчыны з дзяўчатамi ды пару сялян, а потым ужо астатнiя паедуць на калёсах, каб адразу сена на вазы складваць i дамоў вазiць.
Разышлiся позна, а ўсталi з сонцам. Выйшлi на луг i давай сена грэбцi, а каб яно яшчэ крыху на ветрыку прывяла, то яго спачатку у валы зграбалi, варочалi, а ужо потым клалi у копы. Справа рабiлася хутка, бо нiхто ж не стаяў. Свяцiла сонейка, нiбы пад заказ, павейваў лёгкi ветрык, адным словам — надвор'е для такога занятку стаяла выдатнае.
Час ляцеў непрыкметна. Неўзабаве прыехалi коньмi астатнiя i ўхапiлiся складаць сена на вазы. Усе працавалi шчыра, без перадыху. Толькi тады, калi наладавалi амаль усе вазы сенам i забралi добрую палову, Фёдар выгукнуў:
– Цi не час, браткi, i па люлечцы выкурыць?
Нiхто не быў супраць, бо усе добра змарылiся i хацелася хоць крыху адпачыць.
– А цi не раскажаш ты нам, Фёдар, што-небудзь цiкавае?
– Чаму ж не, вось толькi краменьчык свой недзе згубiў, нiяк не магу люльку распалiць...
– Дык хадзi блiжэй, мы табе краменьчык дамо.
Утыркнуў ён вiлы у зямлю i падышоў да мужчын ды баб, якiя дружна паселi у халадку ля воза. Толькi пачаў выкрасаць агеньчык, як нехта з жанчын раптоўна ўскрыкнуў:
– Ой, глядзiце, што ж гэта адбываецца?!
Усе павярнулiся туды, куды яна паказвала, i раты паразяўлялi ад нечаканасцi: з захаду чорная хмара, нiбы клубок, якi котка падганяе, кацiлася прама на iх. Кінулiся людзi да сена: хто спяшаўся у копы класцi, хто на вазы кiдаць. Бачыце, складзенае не так прамакае, i яго потым легка прасушыць. Але як нi рвалiся, як нi спяшалiся — не паспелi, бо хмара завалакла ўсё неба. Мала гэтага, нечакана ўсхадзiўся вiхор, i такi моцны, што падняў пару коп угару i давай там церушыць. Хто са страху пападаў на зямлю, а хто кiнуўся ўцякаць. Разгубiлiся, ведама, ды i вiхор страшэннай сiлы быў. Гэткае ж не кожны дзень вяскоўцам даводзiлася бачыць. Толькi Фёдар застаўся на месцы. Яму крычалi, каб уцякаў, але не тут-та было. Баюн нешта выхапiў з-за пояса i, злаўчыўшыся, кiнуў у чорную вiхурную хмару, што круцiлася над яго галавой. I ў адзiн момант усе зацiхла, толькi сена павольна асядала, як той дарожны пыл, на кустоўе ды на луг. Людзi ашаломлена пазiралi вакол сябе. Апала сена, паказалася сонейка i засвяцiла па-ранейшаму. Зiрнулi на неба, а там — чыста-чыста. Усе кiнулiся да Баюна:
– Ну ты i смелы!
– А вы думалi, што я толькi языком магу мянцiць? Дапамажыце лепей. Здаецца, я ведзьмака забiў, якi над намi кружыўся.
Перапоўзалi людзi амаль увесь луг — нiдзе нажа не было. Потым адна жанчына заўважыла яго у купiне i паклiкала:
– Фёдар, вось ён...
Памкнулiся было туды, але Баюн перасцярог:
– Не спяшайцеся, спачатку я сам усе праверу, а потым ужо i вы падыходзьце...
Агледзеў усе i паклiкаў аднавяскоўцаў:
– Хадзiце сюды, не бойцеся.
Падышлi, а там здаравенны вужака ляжаў, нажом вострым наскрозь праткнуты.
Вось якi той Фёдар Баюн быў вясёлы i адважны чалавек. Ад яго i вёску назвалі — Баюнова, а пазней стала Баянава.
Магілёўшчына. Назвы населенных пунктаў паводле легендаў і паданняў. Мінск. Беларусь. 2002
БАЯНАВА, веска у Клятнянскiм сельсавеце. Вядома з XVIII ст. У 1790 г. 11 двароў, прыватная ўласнасць. 3 1793 г. у складзе Расiйскай iмперыi. У XIX ст. належала Быкоўскiм, цэнтр маёнтка Бабруйскага павета. У 1897 г. 32 двары, 183 жыхары. Побач быў аднайменны маёнтак, 2 двары, 15 жыхароў, вадзяны млын, заезны двор. У 1916 г. адкрыта аднакласная школа, у вёсцы у гэты час было 35 двароў, 206 жыхароў, у маёнтку 22 жыхары. У 1917 г. у вёсцы 38 двароў, 224 жыхары, у маёнтку 16 жыхароў.
У 1922 г. адкрыта школа, для якой быў выдзелены нацыяналiзаваны памешчыцкi будынак. У 1924 г. створана мелiярацыйнае таварыства. У 1926 г. веска, 51 двор, 262 жыхары, i пасёлак, 4 двары, 27 жыхароў. У 1931 г. арганiзаваны калгас «Чырвоны маяк», якi у 1932 г. аб'ядноўваў 52 гаспадаркi, а у 1937 г. меў 1118 га сельскагаспадарчых угоддзяў, аб'ядноўваў 84 гаспадаркi.
У 1942-1943 гг. гiтлераўцы загубілі 35 жыхароў. Каля вёскi партызаны у 1942 г. падарвалi мост цераз раку.
У 1996 г. 58 двароў, 100 жыхароў, у складзе калгаса «Радзiма».